کشت پنبه

پنبه با نام علمی Gossypium herbaceum گیاهى است گل‌دار، دولپه‌اى از خانواده Mavaceae ریشه آن عمودى است پنبه جزء خودبارور است و میوۀ آن به‌ صورت کپسول مى‌باشد.

این خانواده دارای 4 گونه زراعی است که هر یک دارای عملکرد و خصوصیات متفاوتی هستند. به عنوان مثال Gossypiumherbaceum گونه‌ای دیپلوئید و متحمل به استرس است، در حالی که  Gossypiumbombadence رقمی تتراپلوئید و دارای الیاف بسیار بلند و متحمل به بیماری‌هاست.

ارقام وحشی پنبه نیز دارای صفات مطلوب متعددی نظیر مقاومت به استرس کم‌آبی و شوری یا فقر خاک هستند که انتقال این گونه صفات از طریق به‌ نژادی از ارقام وحشی به ارقام زراعی به دلیل ناسازگاری بین این ارقام و یا سقط جنین امکام‌پذیر نیست. برطرف نمودن ناسازگاری‌های موجود و تولید هیبریدهای جدید، تنها به طریق کشت بافت ممکن است. یکی از اصول اولیه در بکارگیری تکنیک کشت بافت در اصطلاح گیاهان زراعی، قابلیت کالوس‌زایی و باززایی است.

پنبه از جمله گیاهانی است که از قابلیت بسیار پایینی برخوردار است. پنبه و چگونگی رشد این گیاه، بستگی به شرایط جوی دارد. می‌تواند به عنوان یک گیاه یکساله رشد کند (در مناطق معتدل و سردسیر) و یا می‌‌تواند به عنوان یک گیاه چندساله و دائمی ادامه حیات دهد (گرمسیر).

ارتفاع بوته در رقم‌هاى گوناگون از ۶۰ سانتى‌متر تا 2.5 متر متفاوت است. در آب و هواى معتدل گیاهى است یک‌ ساله ولى در برخى نقاط، اگر با زمستانى داراى یخبندان همراه نباشد، طول عمر گیاه به‌ چند سال هم مى‌رسد. فرم برگ‌های پنبه در نژادهای مختلف متفاوت بوده و بریدگی برگ‌های پنبه 3 تا 5 تا 7 عدد می‌باشد که در بیشتر واریته‌ها تعداد بریدگی 5 عدد است. بر حسب اینکه مادگی 3، 4 یا 5 برچه‌ای باشد غوزه نیز 3، 4 و یا 5 خانه‌ای خواهد بود و در هر خانه 3، 6 یا 9 عدد تخم پنبه قرار دارد. تارهای پنبه 15 تا 20 روز پس از باز شدن گل‌ها کامل و الیاف کلفت می‌شوند و این رشد پس از حدود 50 روز کامل شده و الیاف پنبه می‌رسند و در داخل هر قوزه 15000 تا 20000 تار پنبه وجود دارد. درمیوه پنبه (غوزه) ارقام گونه هیرستوم 4-5 برچه و در ارقام باربادنس 3-4 خانه تشکیل می شود در هر خانه 2 ردیف و در هر ردیف 4-5 بذر بنابراین در هر غوزه حدود 40 تا 50 بذر وجود دارد.

زراعت پنبه و صنایع وابسته به آن در اقتصاد کشاورهای در حال توسعه به دلیل ایجاد اشتغال و افزایش درآمد، اهمیت دارد. در ضمن دانه پنبه یک منبع مناسب برای تامین پروتئین و روغن موردنیاز در تغذیه بسیاری از این کشورها بوده و از ایننظر پنبه بعد از سویا قرار دارد.

پنبه در حال حاضر در 75 کشور که 70 کشور از آنها جزو کشورهای درحال رشد محسوب می‌شوند، تولید می‌گردد و تعداد افرادی که تنها در این کشورها به نحوی از این محصول امرار معاش می‌کنند، حدود 200 میلیون نفر برآورد شده است. بدین ترتیب سهم پنبه در کمک به اقتصاد و پیشرفت جامعه روستایی در جهان سوم قابل توجه می‌باشد.

در کشور ما نیز پنبه یکی از مهمترین منابع صادراتی غیرنفتی است، چنانچه پنبه به روش صحیح و پیشرفته تولید شود، محصول پربرکتی است که نه تنها درآمد خوبی برای کشاورزان تامین خواهد کرد، بلکه محصولات فرعی و صنایع وابسته به آن می‌تواند سهم مهمی در بالا بردن سطح اقتصاد کشور داشته باشد. در این زمینه فعالیت‌های مختلفی نظیر صنایع پنبه پاک‌کنی، روغن‌کشی، تهیه غذای دام، نساجی و فرآورده‌های دیگری را می‌توان نام برد که همگام با افزایش تولید، در بالا بردن سطح اشتغال و درآمد ملی تاثیر دارد. اگر این منافع با ارزی که از صدور مازاد آن حاصل می‌شود، درنظر گرفته شود، اهمیت اقتصادی این محصول بیشتر مشخص می‌شود.

 

 

تاریخچه پنبه در ایران

به لحاظ سنویت، تاریخچه دقیقی در دست نیست، ولی هرودوت در تاریخ نوشته است که یکی از دلایل پیروزی سپاه ایران در جنگ‌های صحرایی بر سپاه رومیان، این بوده که لباس آنها از جنس پشم شیشه نبوده است. در دست نوشته‌ای اسلامی به کشت پنبه در نواحی ساوه و شوشتر اشاره شده و اولین پنبه از هندوستان در سال 1282 به ایران وارد شد. با آغاز مشروطیت و آغاز روابط ایران با سایر کشورها، واردات بذر پنبه نیز آغاز شد.

بیشترین و بهترین رکود تولید پنبه در ایران، متعلق به سال 1353 است. رکود تولید در این سال به 50 هزارتن رسید. متاسفانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، صادرات پنبه که سالیانه بیش از 15 هزارتن بود، از رونق افتاد و پنبه به عنوان دومین محصول صادراتی که بعد از نفت جایگاه خود را از دست داد و تا به حال هنوز نتوانسته‌ایم نه به این رکورد، بلکه از رقم ناچیز 50 هزارتن نیز پا را فراتر ننهادیم.

 

تاثیر حرارت بر کشت پنبه

صفر بیولوژیک یک گیاه یا درجه حرارت پایه یک گیاه، 13 تا 15 درجه سانتیگراد  است، ولی شرایط جوانه‌زدن مطلوب و سریع بودن، دردسر وجود حداقل 22 درجه سانتیگراد در خاک است.

درجه حرارت‌های پایین بین 15 تا 18 درجه سانتیگراد که در اوایل فصل کاشت و در اوایل اردیبهشت رخ می‌دهند، افزایش بیماری مرگ گیاهچه می‌شود. عامل بیماری در زمان کم فعال می‌شود. مناسب‌ترین درجه حرارت برای رشد پنبه، 21 تا 26 درجه در زمان رشد رویشی گزارش شده است. در زمان گل‌دهی و میوه‌دهی، 26 تا 32 درجه سانتیگراد، بهترین درجه حرارت گزارش شده است و در زمان رسیدن پنبه، شکوفایی قوزه‌ها هرچه درجه حرارت بالاتر باشد، برای گیاه مطلوب‌تر است. پنبه گیاهی است که می‌تواند به راحتی تنش‌های حرارتی بالا را تحمل کند (35 تا 45 درجه سانتیگراد)، البته شرط اصلی، وجود رطوبت در خاک است. در این صورت در اثر تنش خشکی، ریزش گل و قوزه شدت می‌یابد.

 

تاثیر نور در کشت پنبه

به طور کلی در گروه گیاهان گرمادوست و نورپسند قرار دارد. نور فاکتور مهمی در میزان فتوسنتز، گلدهی و میوه‌دهی گیاه است. شرط اصلی کشت پنبه، علاوه بر درجه حرارت خوب و مناسب، رطوبت و نور کافی نیز می‌باشد.

 

تاثیر رطوبت در کشت پنبه

پنبه گیاهی است که به آب کافی برای موفقیت در کشت نیاز دارد. در صورت کمبود آب و افزایش حرارت، گیاه زودرس شده و سریعاً به گل می‌رود.

حساسترین مرحله رشد در پنبه نسبت به کم‌آبی، مرحله زایشی است، ولی به طور کلی کشت موفق پنبه منوط به آبیاری منظم و همچنین تنظیم دقیق فاصله بین آبیاری‌ها و میزان آبیاری است.

 

خاک مناسب کشت پنبه

پنبه، دامنه سازگاری بالایی نسبت به انواع خاک دارد، ولی به طور کلی خاک‌هایی با ساختمان مناسب و عالی و با نفوذ برای کشت پنبه مناسب است. پس خاک‌های شنی و رسی و حاصلخیز مطلوب گیاه پنبه است. خاک‌های کم‌عمق، مناسب کشت پنبه نیستند. پنبه به pH خاک زیاد حساس نیست. پنبه جزو دسته گیاهان مقاوم به شوری است و این به دلیل جذب انتخابی ریشه در پنبه است.

 

کوددهی در مزارع پنبه

پنبه گیاهی است که کشت آن موجب فقر مزرعه نمی‌شود، چون وشی که تولید می‌شود و از مزرعه خارج می‌شود، دارای درصد کمی از مواد معدنی است و این درصد ناچیز موجب فقر غذایی نمی‌شود. لذا قسمت اعظم موادی که از خاک جذب شده است، توسط شاخ و برگی که به گیاهان تولید کرده‌اند یا تولید کرده است، در مزرعه باقی می‌ماند، به خاک خواهد برگشت. بنابراین باید از خروج این بقایا بعد از برداشت محصول از مزرعه جلوگیری کرده، به میزان مناسب از عناصر خاک احتیاج دارد :

 

ازت

ازت ماده‌ای است که کمبود آن در گیاه پنبه باعث کاهش رشد شاخه‌های رویشی و کاهش قوزه می‌گردد. تا زمانی که به حداکثر رشد خود می‌رسید، باید ازت کافی در اختیار گیاه باشد.

 

فسفر

عنصری است که در پنبه موجب زودرسی، افزایش تعداد گل‌های اولیه و در تغذیه و رشد گیاه نقش اساسی دارد.

 

پتاس

پتاس، در مقاومت گیاه به بیماری‌ها، زودرسی، بلوغ و تشکیل گل نقش مهمی دارد. پتاس، عنصر مهمی است که با کمبود آن در گیاه پنبه، تولید یک بیماری فیزیولوژیک به نام زنگ می‌نماید که با کمبود پتاس در خاک برگ‌ها به رنگ صورتی یا سبز، سبز مایل به زرد درآمده و لکه‌های قهوه‌ای نکروز شدن بین رگبرگ‌ها ظاهر می‌شود که در نهایت خشک می‌شوند و به صورت سوختگی درمی‌آید و برگ ریزش می‌کنند.

 

سرزنی پنبه

در منطقه مرسوم است همین که بوته پنبه به حدود یک متر رسید، ساقه پنبه را با دست یا با داس قطع می‌نمایند و به این ترتیب از رشد طولی بوته جلوگیری و به آن امکان می‌دهد که به جای رشد طولی، شاخه‌های جانبی ایجاد کرده که معمولاً دارای گل و قوزه بیشتری خواهد بود. این عمل که حاصل تجربه کشاورزان پنبه‌کار منطقه می‌باشد، بوسیله کارشناسان و متخصصین رد نشده است.