کشت توت فرنگی

توت فرنگی با نام علمی Fragaria متعلق به تیزه گل سرخ یکی از گیاهان دو لپه می‌باشد. گیاهانی علفی ، چند ساله ، پوشیده از مو ، استولون‌دار. برگها سه قسمتی ، گل آذین دیهیمی ، دارای 2 تا 10 گل. گلها دارای گریبانه ، 5 قسمتی ، کاسبرگ فرعی وجود دارد. پرچمها 10 تا 30 عدد و برچه‌ها 10 تا 80. میوه کافشه‌ای ، متشکل از تعداد زیادی برچه که روی یک نهنج گوشتی مخروطی قرار گرفته‌اند.

اهلی‌ترین واریته توت فرنگی از تلاقی فراگاریا شیونسیس و فراگاریا ویرجینیا می‌باشد که فرا گاریا آناناسا نامیده می‌شود. زمان کاشت آن بسته به محل در پاییز یا بهار می‌باشد. به طور کلی واریته‌های آن ممکن است بهاره یا همیشه بار (چهار فصل) باشند. در مناطق سردسیر معمولا گیاه در بهار کشت می‌گردد مگر این که ریشه در کاشت پائیزه قبل از سرد شدن هوا قادر به تثبیت و پایدار کردن خود باشد. توت فرنگی گیاهی چند ساله است که در سال دوم کشت شروع به باردهی می‌کند.واریته‌ها در ویژگی باردهی متفاوت هستند.بعضی از آنها همیشه بار(۴ فصل) و بعضی سالی یکبار میوه می‌دهند. این گیاه در شرایط آب و هوایی مختلف رشد می‌کند و محصول خوبی می‌دهد ولی برای حداکثر رشد و نمو و باردهی نیاز به حداقل ۷ ماه آب و هوای مساعد و بدون نوسان دارد.بنابراین می‌توان آن را در اکثر مناطق ایران کشت کرد. البته یخبندان‌های شدید و سرمای دیررس بهاره و همچنین شدت باد، دامنه‌ی کشت این گیاه را محدود می‌کند. ضمنا آب و هوای گرم و مرطوب باعث آلودگی گیاه به بیماری‌های قارچی شده و میوه عطر و طعم مطبوع خود را از دست می‌دهد. علاوه بر شرایط طبیعی مناسب، انتخاب واریته سازگار با منطقه مورد نظر اهمیت دارد. میزان عملکرد و کیفیت توت فرنگی بسته به نوع واریته تحت تاثیر شرایط محیط می‌باشد و علاوه بر این در سال‌های مختلف متغیر است. از نظر نیاز سرمایی جزء گیاهان کم نیاز به سرما تقسیم بندی می‌شود به طوری که در ۲۰۰ تا ۴۰۰ ساعت دمای کمتر از ۷ درجه نیاز سرمایی و ناچیز آن منتفی می‌گردد. سطحی بودن ریشه‌ها که معمولا تا عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی متری خاک توزیع می‌شوند گیاه را حساس به کم آبی می‌کند.

 

 

تاریخچه کشت توت فرنگی

توت فرنگی از نظر تولید، میوه، گیاهی نسبتا جدید است و تا ۲۵۰ الی ۳۰۰ سال قبل ارقامی که دارای میوه درشت یا مشابه ارقامی که امروزه مورد کشت و کار و مصرف قرار می‌گیرند وجود نداشت. آنچه که تا آن زمان شناخته شده بود منحصرا توت‌فرنگی‌های ریز یا توت‌فرنگی موسوم به جنگلی بود که صرف نظر از ریزی میوه، عطر ، طعم و مزه خاصی نداشته‌اند و بیشتر از نظر خواص دارویی مورد توجه بوده‌اند. در قرن ۴ میلادی فرانسوی‌ها مستقیماً آن را از جنگل به زمین زراعی منتقل کردند و از آن به عنوان یک گیاه اهمی نام می‌بردند. بعدها از این توت‌فرنگی نوعی به نام چهار فصل به وجود آمد. در سال ۱۶۲۹ توت فرنگی معروف به ویرجینیا یا اسکارلت از آمریکای شمالی به اروپا برده شد ولی به علت عدم سازگاری با شرایط محیطی نتوانست جایگزین انواع توت فرنگی جنگلی شود. در سال ۱۷۱۲، یک افسر فرانسوی به نام فریزر نوعی توت‌فرنگی درشت را به نام توت فرنگی شیلی از شیلی به فرانسه برد. اما این توت فرنگی پس از کاشت به ندرت میوه درشتی که در موطن اصلی مشاهده شده بود به وجود آورد. در سال ۱۷۶۶ تحقیقات روی تلاقی بین توت فرنگی شیلی و ویرجینیایی انجام گرفت که از این تلاقی نوعی توت‌فرنگی با میوه درشت به نام توت فرنگی آناناسا به وجود آمد. اولین ارقام قابل برداشت از این نوع توت فرنگی حدود ۳۰ سال بعد برای اولین بار در انگلستان تولید شد.

 

 

آناتومی گیاه توت فرنگی

 

طوقه
بخش مرکزی گیاه توت‌فرنگی همان طوقه است که یک ساقه کوتاه و فشرده می‌باشد و تمامی اندام‌های گیاه روی آن استقرار یافته و بهنحوی از آن منشاء می‌گیرند. رشد مریستم انتهاییطوقه موجب تشکیل گره و جوانه‌های جدید می‌گردد.
در ارقام بهاره حذف رانرها باعث تولید طوقه می‌شود، و در ارقام همیشه بهار و یا برخی از بهاره‌ها که رانر تولید نمی‌کنند طی فصل رشد طوقه‌های جدید تولید می‌کنند. در کنار هر برگ یک جوانه‌ی نابجایی وجود دارد که بسته به شرایط محیطی تولید ساقه رونده، طوقه چه و یا در حالت خواب باقی می‌ماند. تعداد طوقه در سطح ردیف اغلب فاکتور مهمی است که بهشدت روی عملکرد دخالت دارد.

برگ
برگ‌ها سه‌‌‌‌برگ‌چه‌ای هستند و بهوسیله دمبرگ‌چه‌ی کوتاهی به دمبرگ وصل می‌شوند. برگ‌ها به رنگ سبز روشن بوده غالباً لبه‌های دندانه‌دار دارند. برگ‌ها بیضی شکل تاگرد بوده که دراغلب گونه‌ها تا چندین ماه روی بوته می‌مانند و پس از فرا رسیدن سرمای پائیز از بین می‌روند. برگ‌های تازه به صورت پریموردیادر بین لایه‌های محافظ گوشوارک‌ها زمستان‌گذرانی، و در بهار جایگزین برگ‌های پیر می‌شوند. 5تا 10 پریموردیای برگی در هر جوانه‌ی رویشی وجود دارد. عمر متوسط برگ روی طوقه‌ی توت‌فرنگی 56 روز است. پلاستوکرون برگ‌ها یعنی فاصله‌ی زمانی بین ظهور دو برگ متوالی در طول ساقه در ارقام توت‌فرنگی10-8 روز می‌باشد که بستگی به دمای محیط دارد و در بهار و تابستان کمتر از پائیز است.

ریشه
توت‌فرنگی دارای سیستم ریشه‌های اولیه و ثانویه است که از ریشه‌های اولیه منشاء می‌گیرند. بیش از 90-50 درصد ریشه در عمق 15-10 سانتیمتری خاک هستند. بسته به شرایط محیطی ریشه‌های اولیه تا 3 سال و ریشه‌های ثانویه تا 2 سال زنده می‌مانند. با مساعد شدن هوا رشد ریشه (اوایل بهار) تجدید می‌شود و در آخر تابستان مواد را در خود ذخیره می‌کند چون در تابستان رشد ریشه به حداکثر خود می‌رسد و در پایان تابستان رشدمتوقف می‌شود.
ریخت‌شناسی ریشه‌ها همانند برگ، مثل دو‌لپه‌ای‌‌هاست، ریشه‌ها از بخش تحتانی طوقه و ریشه‌های نابجا طوقه از پریسایکل منشاء می‌گیرند، از کورتکس عبور می‌کنند و بعد از 2تا5 سانتی‌متر منشعب شده و تولید توده‌ی ریشه می‌کنند.

روندک (ساقه رونده) یا دستک
این اندام‌های رویشی از جوانه‌های جانبی طوقه حاصل می‌شوند. دارای دو گره می‌باشد، که بوته‌ی دختری از دومین گره حاصل می‌گردد. گره اول معمولاً غیر فعال می‌باشد و یا از آن ساقه‌ی رونده‌ی دیگری تولید می‌شود. ولی جوانه‌ی دوم بهمحض تماس با خاک در فصل مناسب رشد، تولید گیاه دختری می‌کند. میان گره اول طویل‌تر از میان گره دوم است. جوانه اولین گره نزدیک به طوقه در طی فصل رشد به حالت رکود باقی می‌ماند یا ساقه رونده‌ی جدید حاصل می‌کند. طول روز بلندتر از 14 ساعت و دماهای بالا تولیدروندک را تحریک می‌کند.

گل‌آذین
گل‌های توت‌فرنگی بهصورت گل‌آذین خوشه‌ای رشد می‌کنند که به یک گل اولیه ختم می‌شود این گل‌آذین که گرزن دو‌سویه است از نوع رشد محدود می‌باشد ، و در واقع یک ساقه‌ی تغییر شکل یافته است. گل‌ها از طریق دمگل اصلی از طوقه‌ی گیاه و از کنار برگ‌ها خارج می‌شوند. بهدنبال گل اولیه دو عدد گل ثانویه، چهار عدد گل در اندازه بعدی و هشت گل دسته چهارم وجود دارد. معمولاً برروی هر گل‌آذین 15 عدد گل تشکیل می‌شود ولی تحقیقات نشان داد که بر حسب گونه 39-1 عدد گل وجود دارد.

 

گل
هر گل شامل 10 کاسبرگ، 5 گلبرگ و 20تا30 پرچم می‌باشد. تعداد تخمدان‌هااز 60تا600 عدد می‌باشد، بیشترین تعداد تخمدان‌ها در شکوفه‌های اولیه دیده می‌شود که بهترتیب تا شکوفه چهارم کاهش می‌یابند.گرده‌افشانی توسط حشرات بهویژه زنبور عسل و باد انجام می‌شود.گرده‌ها قبل از باز شدن بساک می‌رسند و بالغ می‌شوند اما بساک تا وقتی که گل‌ها باز نشوند شکوفانمی‌شوند، مدت زنده ماندن گرده‌ها 3-2 روز است و کلاله به مدت 10-8 روز آماده پذیرش گرده است، باروری 24 تا 48 ساعت بعد از گرده‌افشانی اتفاق می‌افتد. اغلب ارقام توت‌فرنگی خود‌بارور هستند و تولید گل‌های هرمافردیت می‌کنند.

 

میوه
توت‌فرنگی بهعلت ساختار غیر معمول یک میوه‌ی کاذب است، که میوه‌های حقیقی (فندقه‌ها) در قسمت بیرونی گوشت قرار دارند .میوه‌ی توت‌فرنگی از نظر گیاه‌شناسی یک میوه‌ی مجتمع است که همزمان که توسعه می‌یابد بزرگ می‌شود می‌رسد. این میوه از تعداد زیادی تخمدان که در یک گل هستند تشکیل شده است.

 

تکثیر توت فرنگی

 

ازدیاد جنسی

ازدیاد توت فرنگی بوسیله بذر مخصوص ارقامی است که طبیعتا تولید ساقه رونده نمی‌کنند و یا ارقامی که ساقه‌های رونده کمی دارند و همچنین جهت تولید ارقام جدید از روش ازدیاد بذری استفاده می‌شود.

ازدیاد غیر جنسی

در ازدیاد غیر جنسی که تقسیم بوته خوانده می‌شود بوته‌هایی را که خوب رشد کرده و قوی هستند پس از خارج کردن از زمین به چند بوته کوچکتر که هر کدام دارای مقداری ریشه می‌باشند تقسیم کرده و سپس آنها را در محل اصلی نشاء می‌کنند. در این روش باید از بوته‌های سالم پایه‌های مادری استفاده گردد. 

 

 

انواع واریته های توت فرنگی

F.vesca

گیاهی استولون‌دار ، شاخه گل دهنده به طول 5 تا 30 سانتیمتر ، تقریبا بلندتر از برگها. برگهای قاعده طوقه‌ای ، سه قسمتی ، برگچه‌ها تخم مرغی ، واژ تخم‌مرغی یا لوزی ، تقریبا برابر یکدیگر ، حاشیه اره‌ای ، سطح فوقانی دارای موهای پراکنده ، سطح تحتانی پوشیده از موهای خاکستری روی هم خوابیده ، بطوری که سطح تحتانی خاکستری رنگ به نظر می‌رسد. گل آذین دارای 2 تا 7 گل ، پوشیده از کرکهای روی هم خوابیده. گلها به قطر 12 تا 18 میلیمتر ، معمولا نر ماده. کاسبرگها 3 تا 4 میلیمتر ، نیزه‌ای با نوک سیخکی.

کاسبرگهای فرعی نیزه‌ای. نوک دارای بریدگی ، کمی کوتاهتر از کاسبرگها. کاسبرگها و کاسبرگهای فرعی در زمان رسیدن میوه پراکنده یا برگشته. گلبرگها سفید ، به طول 4 تا 5 میلیمتر ، واژ تخم مرغی یا دایره‌ای. نهنج قرمز ، بدون کرک ، آبدار ، در زمان رسیدن میوه تا یک سانتیمتر ، برچه‌ها پراکنده روی نهنج. فصل گلدهی اواخر بهار تا تابستان می‌باشد. گیاه متعلق به منطقه خزری است. پراکندگی جغرافیایی آن در اروپا ، ترکیه ، ایران و در روسیه است. پراکندگی در ایران در مناطق شمال و شمال غرب می‌باشد.

 

F.viridis

گیاهی استولون‌دار ، ساقه 5 تا 25 سانتیمتر. برگهای قاعده طوقه‌ای، سه قسمتی ،‌برگچه انتهایی تخم مرغی تا لوزی با دمبرگچه بسیار کوتاه ، برگچه‌های طرفین تخم مرغی و چسبیده ، حاشیه دارای 6 تا 11 دندانه کوچک ، سطح فوقانی نسبتا سبز تیره ، دارای کرکهای پراکنده ، سطح تحتانی دارای کرکهای ابریشمی روی هم خوابیده. دمبرگ پوشیده از کرکهای پراکنده. گل آذین دارای 2 تا 8 گل ، پوشیده از کرکهای پراکنده. گلها معمولا نر ماده.

کاسبرگها و کاسبرگهای فرعی تقریبا مساوی یکدیگر ، به طول 4 تا 7 میلیمتر ، خطی یا خطی- نیزه‌ای ، در زمان رسیدن میوه افراشته. گلبرگها تا حدودی زرد رنگ ، واژ تخم مرغی ، ناخنک‌دار ، نهنج قرمز ، کرکدار ، آبدار. برچه‌ها پراکنده روی نهنج. فصل گل دهی اواخر بهار تا تابستان می‌باشد. گیاه متعلق به منطقه خزری است. پراکندگی جغرافیایی آن در اروپا ، ترکیه ، ایران و قفقاز است. پراکندگی در ایران در شمال و شمال غرب می‌باشد.

 

F.xananassa

اختلاف اساسی آن با گونه F.vesca در موارد زیر است: برگها درشت‌تر ، برگچه‌ها حدود 5 تا 8 سانتیمتر ، سطح فوقانی برگها بدون کرک ، گلها درشت ، به قطر 20 تا 35 میلیمتر ، کاسبرگها افراشته ، نهنج در زمان رسیدن میوه بسیار درشت ، به قطر حدود 3 سانتیمتر. این گونه هیبرید بین گونه امریکایی شمالی F.virginiana Duchesne و گونه موجود در شیلی به نام F.chiloensis (L.) Duchesne می‌باشد به صورت بومی در ایران وجود ندارد ولی جهت مصرف خوراکی کاشته می‌شود.

خواص تغذیه‌ای توت فرنگی و اثر آن در سلامتی انسان

توت فرنگی منبع خوبی از فیبر ، ویتامین C ، فولات، پتاسیم و آنتی اکسیدانها می‌باشد که این مواد مغذی باعث می‌شوند توت فرنگی باعث افزایش سلامت قلب ، کاهش خطر ابتلا به انواع سرطان و در کل ارتقاء سلامتی بدن شود. همچنین دارای املاح کلسیم ، آهن و فسفر می‌باشد. از مواد موثر مهم آن می‌توان تانن ، موسیلاژ ، قندهای مختلف ، سالیسیلاتها و بخصوص اسیدهای میوه را نام برد. توت فرنگی سرشار از ویتامین و فاقد چربی اشباع است و کالری کمی دارد.

توت فرنگی مانند سایر توتها مثل شاه توت ، توت سفید ، تمشک پاک کننده روده و مثانه است. دریافت روزانه یک واحد توت فرنگی باعث افزایش قابل توجهی در مقدار فولات خون شده و نیز فشار خون بالا را کاهش می‌دهد . فولات ، مقدار هموسیستئین خون را کاهش می‌دهد. همچنین توت فرنگی دارای مقادیر بالایی از آنتی اکسیدانها مثل الاژیک اسید و آنتوسیانین است که در پیشگیری از بیماریهای قلبی موثرند. این مطالعات اهمیت مصرف توت فرنگی را در برنامه غذایی به عنوان عامل بهبود عملکرد دستگاه قلبی-عروقی نشان می‌دهد.