کشت سویا

سویا با نام علمى Glycinemax و از تیره نخود (Fabaceae (Legominosae مى‌باشد. این گیاه یک‌ساله، دولپه و علفى است که به‌ دو صورت دانه‌اى و علوفه‌اى مورد کاشت و بهره‌بردارى قرار مى‌گیرد. چنانچه به‌منظور تولید دانه کشت شود در گروه حبوبات و اگر تولید علوفه مورد نظر باشد در گروه بقولات Legomes قرار مى‌گیرد.

 

این گیاه در فارسی با نام های متفاوتی از جمله ، سوژا ، لوبیا روغنی ، لوبیا چینی ، نخود فرنگی چینی ولوبیا منچوری نامیده شده است . در زبان انگلیسی به soybean مشهور است . سویا گیاهی است که در بهار بعنوان کشت اول و در تابستان بعنوان کشت دوم کاشته می شود .

سویا دارای ریشه اصلی عمیقی بوده که می تواند تا ۱۵۰ سانتی متری خاک نیز نفوذ نماید . در سویا علاوه بر ریشه اصلی ، ریشه فرعی به صورت حجمی نیز وجود دارد که در صورت مساعد بودن شرایط و وجود باکتری های همزیست سویا ، ازت موجود در هوا را ، در گره های ریشه سویا تثبیت می نماید . سویا گیاهی روزکوتاه است . رنگ گل های آن متنوع می باشد. ( از جمله سفید ، بنفش و صورتی ) گل آذین آن ، خوشه ای و دانه ی آن کلیوی یا گرد می باشند.

 

تاریخچه

سویا یکی از گیاهان مهم روغنی می‌باشد که سابقاً به منظور تامین علوفه کشت می‌شده است،‌ اما بعدها با شناختی که از بذر و ترکیبات آن بدست آمده، به صورت یکی از گیاهان روغنی درآمده است. این گیاه حدود ۱۱۰۰ سال قبل از میلاد، اهلی شده که بوسیله اصلاح طبیعی و مصنوعی به شکل امروزه درآمده است. مبداء اولیه آن، شمال شرقی کشور چین می‌باشد. در حال حاضر عمدتاً در کشورهای آمریکا، چین و برزیل کشت می‌شود.سویا برای اولین بار در سال‌های ۱۳۱۰٫۱۳۱۶ از چین توسط مهندس مهدوی، رییس وقت دانشکده کشاورزی کرج، به ایران آورده شد. همچنین در سال‌های ۱۳۱۸٫۱۳۱۹ هم انواع مختلفی از سویا از آلمان وارد کشور شد و مورد آزمایش قرار گرفت. بعدها در سال ۱۳۴۶ بوسیله شرکت سهامی خاص توسعه کشت دانه‌های روغنی رواج پیدا کرد و امروزه به صورت کشت شناخته شده در کشورمان ایران رایج است.

 

 

آب و هوا مناسب کشت سویا 

سویا گیاهی تابستانه و مخصوص مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری است و نیاز به گرما و دمای زیادی برای رشد و نمو دارد. سویا تقریبا در تمام خاک‌ها (جز خیلی شنی) به خوبی رشد می‌کند. pH مناسب برای این محصول 5.6 تا 5.8 و حداکثر شوری مجاز برای سویا 5.5 دسی زیمنس بر متر است.

سویا در دمای ۸ تا ۱۰ درجه ی سانتی گراد جوانه می زند ، سویا گیاهی است کاملاً خودگشن و میزان دگر گشنی در آن کمتر از۵ درصد گزارش شده است . لذا می توان از بذور برداشت شده برای کشت سال های بعد استفاده کرد. گلدهی در سویا با روزهای کوتاه تحریک می شود . وزن هزار دانه در سویا بین ۸۰ تا ۴۵۰ گرم متغیر است. اما در ارقام زراعی متداول وزن هزار دانه، بین۱۲۰ تا ۲۳۰ گرم می باشد. دانه که بازده اقتصادی سویا ست حدود ۴۷ درصد وزن اصلی گیاه را در زمان رسیدن تشکیل می دهد.

سویا گیاهى تابستانه است که با توجه به‌نوع رقم و شرایط اقلیمى منطقه از نیمه ‌بهار تا اوایل تابستان کشت مى‌شود. چنانچه به‌عنوان کشت دوم در نظر گرفته شود شخم اولیه بلافاصله پس از برداشت محصول زده مى‌شود و اگر کشت اول باشد تخم اولیه ابتداى پائیز و شخم ثانویه و تسطیح قبل از کاشت انجام مى‌شود.

هدف نهایى و اساسى از آماده‌سازى زمین براى کشت عبارت از تهیه یک بستر مناسب براى استقرار و رشد بذر است. یک بستر مطلوب عبارت است از خاک نرم و مسطح که ماشین‌آلات بتوانند بذر را در یک عمق مناسب و به‌ طور یک‌دست کشت کنند و تماس بین بذر و خاک برقرار شود . از انجام عملیات اضافى باید پرهیز نمود ، زیرا ممکن است باعث فرسایش و تخریب خاک شود . بعد از شخم نیز باید از حداقل عملیات استفاده کرد تا از فشردگى زیاد خاک جلوگیرى شود.

 

مزایای کشت سویا

ریشه های سویا ازت هوا را تثبیت می کند . مقداری از این ازت هوا در خاک باقی می ماند و زراعت بعدی به ازت کمتری نیاز خواهد داشت .

کشت سویا در تناوب زراعی ، بیماریها و آفات را کاهش می دهد .

کشت سویا پس از برداشت زراعت اول می تواند ایجاد اشتغال نموده و درآمد زا باشد .

به دلیل وجود پروتئین قابل توجه در دانه سویا امکان تهیه انواع غذاهای سالم و مقوی از این دانه روغنی وجود دارد .

کشت و برداشت آن به ماشین آلات مخصوص نیاز ندارد .

 

ترکیبات دانه

دانه سویا در مجموع دارای۶۰ درصد پروتئین و روغن بوده که نشان‌دهنده ارزش غذایی بالای سویا می‌باشد. میزان پروتئین دانه سویا از ۳۵ تا ۵۰ درصد تغییر می‌کند که مقدار متوسط آن ۴۰درصد می‌باشد. سویا همچنین دارای کلسیم، آهن و ویتامین‌های مختلف می‌باشد که در تغذیه انسان و دام اهمیت دارند. کنجاله حاصل از دانه روغن‌کشی شده هم حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد پروتئین دارد که در تغذیه دام مورد اهمیت است.

 

مراحل کشت سویا 

آماده سازی زمین

هدف نهایى و اساسى از آماده‌سازى زمین براى کشت عبارت از تهیه یک بستر مناسب براى استقرار و رشد بذر است. یک بستر مطلوب عبارت است از خاک نرم و مسطح که ماشین‌آلات بتوانند بذر را در یک عمق مناسب و به‌ طور یک‌دست کشت کنند و تماس بین بذر و خاک برقرار شود . از انجام عملیات اضافى باید پرهیز نمود ، زیرا ممکن است باعث فرسایش و تخریب خاک شود . بعد از شخم نیز باید از حداقل عملیات استفاده کرد تا از فشردگى زیاد خاک جلوگیرى شود.

در افزایش تولید بسیار با اهمیت می باشد . جهت تهیه بستر مطلوب انجام یک با شخم عمیق ( در پائیز یا بهار ) و دیسک و ماله کشی قبل از کاشت ضروری می باشد.

 

زمان کاشت سویا

سویا را به دو صورت بهاره و تابستانه می توان کشت نمود:

تاریخ کشت بهاره سویا از اوایل اردبهشت لغایت اوایل خرداد.

تاریخ کشت تابستانه سویا از اوسط خرداد لغایت دهه آخر تیر.

 

عمق و روش کاشت سویا

سویا به دو صورت دستپاش و ردیفی کشت می شود. ردیفکار های مختلف با انجام تغیراتی مختصر برای بذر کاری سویا قابل استفاده می باشند و فاصله ردیف ها بسته به زمان کاشت و رقم بذر مصرفی بین ۳۰ تا۵۰ سانتی متر و فاصله بوته ها نیز ۳ تا ۸ سانتی متر خواهد بود.

 

آبیاری سویا

تنظیم دوره آبیاری تاثیر فوق العاده ای در افزایش عملکرد سویا خواهد داشت . بهتر است اولین آبیاری جهت گاو رو شدن زمین و بستر مطلوب ، قبل از بذر کاری صورت می گیرد (هیرم کاری ) . مراحل بعدی آبیاری متناسب با شرایط منطقه و میزان نزولات ( بارندگی ) داشته و به مراحل حساس رشد گیاه ( تشکیل گل ، غلاف بندی و دانه بستن ) بستگی خواهد داشت.

 

زمان کاشت سویا

حداقل حرارت خاک براى جوانه‌زدن و سبز شدن سویا حدود ۱۵ درجه سانتى‌گراد و دماى مطلوب آن حدود ۳۰ درجه سانتى‌گراد است. اما غیر از درجه حرارت ، عوامل دیگرى در تعیین تاریخ کاشت مؤثر هستند که عبارتند از : نوع رقم ، زمان برداشت کشت قبلى (اگر به‌عنوان محصول دوم کشت شود)، شرایط اقلیمى منطقه و فتوپریود. به‌طور کلى بهترین تاریخ کشت سویا براى هر منطقه و ارقام مورد نظر باید با انجام آزمایشات مشخص گردد. زمان تقریبى کاشت این گیاه به‌عنوان محصول مستقل بهاره در نواحى معتدل تا سرد کشور از نیمه اردیبهشت تا اواسط خرداد است. چنانچه به‌عنوان کشت دوم در نظر گرفته شود، بسته به‌ زمان برداشت محصول قبلى از اواسط اردیبهشت تا اواسط تیرماه به کشت آن اقدام مى‌گردد. تأخیر در کشت و یا کشت دیرهنگام ، باعث کاهش رشد رویشى بوته مى‌شود . که براى جبران آن ، فواصل بین ردیف را نزدیک به‌هم در نظر مى‌گیرند.

وقتی غلافهای سویا به رنگ قهوه ای زرد یا سفید استخوانی تغییر یابد سویا رسیده است و برداشت محصول با کمباین گندم براحتی امکان پذیر می باشد . هنگام برداشت رطوبت دانه سویا باید ۱۲تا ۱۳ درصد باشد و هر قدر رطوبت از این بیشتر باشد لازم است بلافاصله پس از برداشت نسبت به خشک کردن محصول اقدام گردد.

 

رشد رویشی سویا 

گیاهی است با ارتفاع متوسط تا بلند ۷۵تا۱۸۰ سانتی متر شاخه بندی به صورت انشعابات زیاد و پراکنده و یا احتمالا به صورت تکشاخه در برخی ارقام مشاهده می شود انشعابات از ساقه اصلی منشاء می گیرد میزان انشعاب بستگی به عوامل محیطی و ژنتیکی از قبیل : طول روز ، فاصله بوته ها از هم ، حاصلخیزی و تراکم دارد .

برگهای سویا به سه نوع دیده می شوند :

اولین جفت بر لپه ای یا کوتیل دونی است

برگهای بعدی ساده می باشند

برگهای بعدی سه برچه ای یا شبدری ظاهر می شوند که تا انتها برگها بدین صورت مشاهده می شوند .

روی برگها کرک و موی زیادی مشاهده می شود . طول کرکها ۱ میلی متر فاصله آنها از هم ۱ میلی متر و تقریبا ۱۰درصد سطح برگ را شامل می شوند . سطح زیرین برگ دارای روزنه بیشتری از سطح برگ است .

 

رشد زایشی سویا

گلدهی و شروع آن در سویا به دو صورت مشاهده می شود که شروع مرحله زایش بر حسب رقم و شرایط محیطی مانند طول روز و دما فرق می کند ولی به طور کلی دو نوع رشد در سویا وجود دارد.

          - رشد محدود یا "Determminat " که گلدهی از بالا به پائین صورت ادامه می یابد .

با شروع گلدهی رشد رویشی متوقف می شود . سویا رقم گرگان ۳یانخ رقمی دیر رس و دترمینیت است و رنگ گل آن صورتی است .

 

          - رشد نامحدود " "indeterminat

 

در این وضعیت گلدهی از گره های پائین شروع شده به گره های بالا ادامه می یابد بعضی همزمان با رشد رویشی گلدهی ادامه می یابد . رقمی مثل ویلیامز با گل های سفید که زود رس است جزء این مورد است هر چه به طرف بالاتر رویم از تعداد گلها کاسته می شود .

 

بطور کلی گلها در سویا کوچک به رنگهای سفید یا صورتی و به صورت خوشه ای ظاهر می شود محل ظهور گلها محل اتصال برگ به ساقه است ودر خوشه ممکن است گلها به تعداد ۸تا۳۵ عدد وجود داشته باشد . دوره گلدهی تحت تاثیر عوامل محیطی مثل دما و طول روز بین ۳تا۵ هفته طول می کشد و گلها به صورت خود گشتی بوده، دگر گشتی در سویا بسیار کم است بطور معمول در طول دوره گلدهی تعدا برگهایی که تشکیل می شوند ۳تا۴برابر گلهایی است که به غلاف تبدیل می شوند یعنی ۲۰تا۸۰% گلها ریزش می کنند . معمولا زودترین گل و دیرترین گل تشکیل شده تمایل به ریزش دارد تعداد غلافهایی که تشکیل می شود بستگی به توان و قدرت گیاه در زمان گلدهی دارد تعدا غلافها متغیر است و ممکن است به ۴۰۰ عدد برسد غلافها کرکدار مستقیم و کمی خمیده اند به رنگ سیاه ، خاکستری و روشن می باشند .

 

معمولا در هر غلاف ۲تا۳بذر و به ندرت ۴ بذر دارد . میوه به صورت نیام یا دو شکاف باز می شوند و در یک گل آذین ممکن است ۲تا۲۰غلاف تشکیل شود وزن هزار دانه آن ۲۰-۵۰گرم و متوسط آن ۱۵۰گرم است بطور متوسط دانه های سویا ۱۴تا۲۰% روغن و ۳۰تا۴۰% پروتئین دارد .

از نظر دوره رشد ۹۰تا۱۶۰روز بسته به نوع رقم طول دوره رشد دارد طریقه هایی که برای تولید روغن کشت می شوند دارای دانه هایی به رنگ زرد روشن ، واریته مصرف علوفه دانه های سیاه تا قرمز و دانه هایی که مصرف خوراکی دارند سبز زیتونی هستند .

 

روش برداشت سویا

در برداشت مستقیم درو و خرمن کوبی همزمان توسط کمباین صورت می گیرد و در برداشت غیر مستقیم درو با دست و خرمن کوبی توسط کمباین یا خرمن کوب انجام می شود.

 

 

مزایای کشت سویا

  - ریشه های سویا ازت هوا را تثبیت می کند . مقداری از این ازت هوا در خاک باقی می ماند و زراعت بعدی به ازت کمتری نیاز خواهد داشت .

   - کشت سویا در تناوب زراعی ، بیماریها و آفات را کاهش می دهد .

   - کشت سویا پس از برداشت زراعت اول می تواند ایجاد اشتغال نموده و درآمد زا باشد .

   - به دلیل وجود پروتئین قابل توجه در دانه سویا امکان تهیه انواع غذاهای سالم و مقوی از این دانه روغنی وجود دارد .

   - کشت و برداشت آن به ماشین آلات مخصوص نیاز ندارد .

 

ترکیبات دانه

دانه سویا در مجموع دارای۶۰ درصد پروتئین و روغن بوده که نشان‌دهنده ارزش غذایی بالای سویا می‌باشد. میزان پروتئین دانه سویا از ۳۵ تا ۵۰ درصد تغییر می‌کند که مقدار متوسط آن ۴۰درصد می‌باشد. سویا همچنین دارای کلسیم، آهن و ویتامین‌های مختلف می‌باشد که در تغذیه انسان و دام اهمیت دارند. کنجاله حاصل از دانه روغن‌کشی شده هم حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد پروتئین دارد که در تغذیه دام مورد اهمیت است.

 

تیپ رشد

سویا از نظر تیپ رشدی به سه نوع رشد نامحدود (indeterminate)، رشد محدود (determinate) و رشد نیمه محدود (semideterminate) تقسیم می‌شود. تیپ‌های رشد نامحدود، هنگامی شروع به گل دادن می‌کنند که هنوز نیمی از گره‌های ساقه اصلی تشکیل نشده‌اند، به همین سبب تکامل اندام‌های رویشی و زایشی گیاه در بخش قابل ملاحظه‌ای از دوره زندگی آن با هم انجام می‌گیرد. در این تیپ تشکیل غلاف و دانه از قسمت پایین بوته آغاز می‌شود و همزمان با تشکیل گره‌های جدید در راس ساقه به طرف بالا ادامه می‌یابد، ولی در این تیپ‌ها همانند دیگر تیپ‌ها کلیه دامنه‌ها همزمان می‌رسند، ‌در نوع رشد محدود گلدهی هنگامی آغاز می‌شود که گره انتهایی ساقه اصلی تشکیل شده و یا در آستانه تشکیل شدن باشد. تکامل غلاف و دانه در سراسر طول یک بوته به طور همزمان صورت می‌گیرد. در تیپ نیمه محدود گلدهی هنگامی شروع می‌شود که همانند تیپ رشد نامحدود، نیمی از گره‌های ساقه اصلی تشکیل شده باشد، ولی رشد اصلی در این تیپ زودتر از تیپ رشد نامحدود پایان می‌یابد.

 

تناوب زراعی سویا 

در اکثر مزارع ، سویا بصورت کشت دوم پس از برداشت غلات کاشته می شود . لذا عمده ترین تناوب سویا در این مناطق تناوب غلات ( گندم و جو ) و سویا می باشد . استفاده از این تناوب با وجود برخی معایب از قبیل رطوبت زیاد خاک در زمان خاک ورزی برای کشت های پاییزی ، ایجاد شرایط مناسب برای ایجاد بیماری های قارچی خاکزی و کرپه نمودن کشت غلات می تواند با کنترل علف های هرز و ایجاد حاصلخیزی برای محصول بعدی نقش مؤثری داشته باشد.