کشت کلزا

از نظر گیاه شناسی کلزا  به تیره چلیپائیان یا شب بو و جنس براسیکا تعلق دارد و گونه زراعی napus می باشد. کلزا با نام علمی napus Brassica به انگلیسی Rapeseed به آلمانی Raps و به فرانسه Colza نامیده می شود. این نبات گیاهی است یک ساله با تیپ های بهاره و پائیزه که با توجه به شرایط اکولوژیک مناطق مختلف مورد زراعت قرار می گیرد.

کلزا با نام علمى Brassica napus L و از تیره شب‌بو یا چلیپائیان ( Brassicaceae ( Cruciferea یک گونه آمفى‌ دیپلوئید حاصل از تلاقى فرم‌هائى از گونه کلم ( Brassica olearacea )، با شلغم (Brassica campestris )، در طبیعت مى‌باشد. گیاهى است علفى با دوره رشد یک‌ساله که به دو تیپ بهاره و پائیزه تقسیم مى‌شود. علاوه بر گونه B. napus ( کلزا به‌ معنى اخص )، دانه گونه‌هاى شلغم روغنى ( B. campestris )، خردل هندى ( B.juncea )، خردل سیاه ( B.nigra ) و خردل حبشى (B. carinata ) در بازارهاى جهانى تحت نام کلزا شناخته مى‌شوند.

 

تاریخچه تولید کلزا در ایران و جهان

کلزا ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در هندوستان کشت می شد این گیاه حدود ۳۵ سال قبل از میلاد از چین به ژاپن انتقال یافت و تا قرن ۱۳ میلادی تنها اراضی کمی از کشورهای اروپایی به کشت آن اختصاص داشت . اولین سری از روغنهای خوراکی از کلزا در سال ۱۹۵۶ در کانادا به بازار عرضه شد . در ۱۵ سال اخیر بیشترین افزایش در سطح کشت کلزا مربوط به کشورهای چین وهند است . از آنجایی که عملکرد در اروپا نسبت به مناطق دیگر بیشتر است اکنون یک سوم تولید کل جهان را به خود اختصاص داده است .

تولید کلزا در ایران از بدو شروع فعالیت شرکت توسعه کشت دانه های روغنی آغاز گردید . در آن زمان بررسی های ترویجی به رقم سوئد که کلزایی از گروه یک صفر محسوب می شود در زراعت بهاره صورت گرفت . ولی بدلیل عدم موفقیت زراعی از یک سو و بالا بودن استاندارد روغن ایران از سوی دیگرگسترش آن بسیار محدود گردید باتولید ارقام جدید از گروه دو صفر مطالعاتی در مورد موسسه تحقیقاتی اصلاح و تهیه بذر و نهال در ایستگاههای مختلف کشور به ویژه در دو ایستگاه تحقیقاتی دشت ناز ساری و عراقی محله گرگان صورت گرفت که نتایج حاصله نشانگر توان قابل ملاحظه کلزا در زراعت پاییزه در مناطق شمالی کشور بود.

 

 

ویژگی مورفولوژیکی گیاه کلزا

کلزا دارای یک ریشه اصلی و ضخیم و قوی با تعداد زیادی ریشه فرعی است . ارتفاع ریشه اصلی به cm 80 می رسد در مرحله روزت قد گیاه بسیار کوتاه است ارتفاع نهایی گیاه cm 180-160 بسته به نوع رقم می رسد . برگها در مرحله ابتدایی روزت طویل ، عریض با حاشیه گرد در مرحله ایستاده از تضاریس زیادی برخوردار است . گلهای کلزا عمدتا به رنگ زرد می باشند و دارای ۴ کاسبرگ ، ۴ گلبرگ و ۶ پرچم است .

خورجین ها پس از تلقیح از پایین به بالا تشکیل شده و همزمان با توسعه گل تکامل می یابند . دانه ها به رنگ قهوه ای تیره یا سیاه بوده و هرچه نارس تر باشند روشن تر هستند. وزن هر دانه بین ۵-۵/۳ گرم متغیر است . (شهیدی و فروزان ، ۱۳۷۶)

ریشه

کلزا دارای یک ریشه اصلی عمودی و غالباٌ بلند به شکل دوک شکل میباشد که قطر قسمت فوقانی آن به ۱ تا ۳ سانتیمتر میباشد و تا عمق ۸۰ سانتیمتر خاک نفوذ میکند. همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولاٌ افقی هستند و کمتر در عمق خاک نفوذ میکنند. عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش بسزایی در تحمل خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد. همچنین گیاه را در ارتفاع زیاد با کشت متراکم در مقابل باد های شدید حفظ میکند. در خاک های سنگین رسی عمق نفوذ ریشه کاملاٌ محدود می شود.

 

ساقه

کلزا تولید یک ساقه اصلی میکند که از آن شاخه های زیادی منشعب میشود. پس از پایان زمستان ابتدا ساقه اصلی طویل میشود و پس از آن به گل نشستن ساقه اصلی شاخه های فرعی نیز شروع به طویل شدن میکنند. میزان شاخه دهی آن به واریته محیط تغذیه گیاه تکنیک های زراعی و غیره بستگی دارد. برای نمونه تراکم بوته ها تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاعی دارد که ساقه اصلی در آن شروع به انشعاب میکند ولی عمدتاٌ شاخه های جانبی در قسمت های میانی و بالایی ساقه اصلی تشکیل میشوند و ازساقه اصلی ۸ تا ۱۰ شاخه فرعی منشعب میگردد.

و قتی ساقه اصلی شروع به رشد میکند شاخه ها در محل اتصال برگ های فوقانی با ساقه جوانه زده و هر شاخه به یک گل آذین ختم میشود. ساقه مقطعی تقریباٌ مدور دارد. عمودی و رنگ آن سبز روشن است که به مرور زمان زرد میگردد. ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از ۵۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر تغییر میکند ولی معمولا ارتفاع آن ۸۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر است. کلزا غالباٌ از قوه تجدید رویش خوبی برخوردار است و در صورت فراهم بودن مواد غذایی کافی چنانچه تراکم بوته کم باشد می توان با ایجاد شاخه های فرعی متعدد اثرات تعداد کم بوته را جبران کند.

 

برگ

برگ های کلزا به سه فرم چسبیده - ساقه آغوش - چسبیده معمولی و دارای دمبرگ میباشند. برگ های رزت اغلب بیضوی و چند قسمتی با یک لوب بزرگ در راس برگ بوده و دارای دمبرگ نیز میباشند. رنگ برگ ها سبز مایل به آبی است و در متن آن رگبرگ ها مشاهده میشوند. برگ های رزت و برگ های پائینی ساقه کمی کرک دارند ولی برگ های فوقانی و میانی فاقد کرک - دمبرگ و لوب هستند و لبه آنها ممکن است دندانه دار و یا صاف باشد. این برگ ها به شکل قلب بوده و در محل اتصال یک سوم ساقه را می پوشانند. برگ های کلزا بصورت متناوب روی ساقه قرار میگیرند.

تعداد برگ های ساقه اصلی بسته به نوع واریته از ۵ تا ۱۲ عدد در بوته های تیپ بهاره و تا ۴۰ عدد در بوته های تیپ پائیزه تغییر میکند. میزان تولید برگ به طول دوره گلدهی مربوط میباشد. ریزش برگ به دلیل برخی عوامل از جمله آفات در نواحی گرمسیری شایع است. چنانچه ریزش برگ ها در ابتدای گلدهی رخ دهد تاثیر منفی بر عملکرد نهایی میگذارد اما پس از گلدهی اثر قابل ملاحظه ای بر آن ندارد.

 

گل آذین

گل آذین به شکل خوشه بلندی است که در آن گل ها از قسمت پایین خوشه شروع به شکافتن می کنند. کلزا گیاهی است عمدتاً خودگشن که میزان خودگشنی آن 67 تا 78 درصد می باشد. گل ها دو جنسی ( هرمافردویت ) بوده و دارای قرینه سطحی هستند. هرگل شامل 4 کاسبرگ، 4 گلبرگ، 6 پرچم و مادگی 2 برچه ای می باشد که دو پرچم آن کوتاه و 4 پرچم دیگر بلند است و رنگ گلبرگ ها نیز از پرتقالی تا زرد کم رنگ متغییر است.

 

میوه

میوه کلزا، خورجینی به طول 5 تا 10 سانتی متر است که فاقد کرک بوده و در انتها به یک منقار منتهی میشود هر خورجین دارای دو برچه می باشد. برچه ها به وسیله دیوار کاذبی ( غشای میانی ) از هم جدا می گردند دانه ها در دو طرف غشای میانی قرار دارند این دیواره هنگام رسیدن میوه پاره می شود. در هر خورجین ممکن است 15 تا 40 عدد دانه تشکیل شود.

 

دانه

دانه کلزا دارای شکل کروی بوده و معمولاً به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه می باشد دانه ها هرچه نارس تر باشند روشن تر خواهند بود پوست دانه از سه لایه اپیدرم، پارانشیم و پیگمان تشکیل شده است. در قسمت زیر پوسته دانه آندوسپرم قرار دارد که اغلب از یک سلول تشکیل می گردد و در زیر آن جنینی قرار دارد که لپه های درشت و پر روغن آن را احاطه کرده اند وزن هزار دانه کلزا بین 3 تا 7 گرم متغییر می باشد.

 

مراحل رشد کلزا

انجمن کلزای کانادا مراحل رشد و نمو کلزا را به شش مرحله تقسیم بندی می نماید:

 

جوانه زنی: از شروع کاشت بذر تا خروج ریشه چه اولیه و افزایش طول ساقه چه و سپس مرحله رشد اولیه از شکافتن لپه ها تا رشد برگ های اولیه به طول می انجامد ظهور جوانه اولیه ممکن است 4ـ 1 روز طول بکشد در طول این دوره گیاهچه به عوامل بیماری زای خاکزی حساس است.

 

سبز شدن: از شروع تولید برگ تا زمانی که اولین میانگره قابل تشخیص می شود و با مراحله روزت در کلزای زمستانه کامل می گردد. این مرحله به علف های هرز حساس است.

 

مرحله روزت: بین لپه ها و نقاط رشد فاصله ایجاد می شود و در انتهای این مرحله بیست میانگره قابل تشخیص است. مشخصه این مرحله افزایش شاخص سطح برگ است. گیاه چند هفته در این مرحله باقی خواهد ماند و با افزایش طول روز و دما برای مرحله سوم تحریک می شود.

 

مرحله غنچه دهی: پژوهشگران این مرحله را مرحله جوانه سبز نامیده اند و در انتهای بیش از نیمی از جوانه های گل، زرد هستند و پایین ترین جوانه ها به گل دهی می رسند. در انتهای این مرحله از رشد گیاه، 60 ـ30 درصد از کل ماده خشک را تولید کرده است.

 

گل دهی: این مرحله با ظهور گلها شروع و با ظهور خورجین ها پایان می پذیرد. 80 درصد از کل جوانه‎های خوشه, گل داده یا در حال گلدهی هستند.

 

مرحله رسیدگی: گل های بارور شده یک نیام یا تخمدان یک سانتی متری را بعد از افتادن گلبرگ ها باقی می گذارند و تا زمانی که تمام نیام های بالقوه خوشه، بیش از 2 سانتی متر طول دارند به اتمام می رسد.

 

وضعیت کشت کلزا در ایران

 

ویژگی  گیاه کلزا و سازگاری آن با شرایط آب و هوایی ایران ، اهمیت این محصول را بیشتر کرده و به عنوان نقطه امیدی در تامین روغن خوراکی مورد نیاز کشور قرار گرفت. در ایران تحقیقات کلزا از سال 1373 شروع شد و در سال 1378 طرح کلزا با سطح برداشت 17240 هکتار و مقدار 17010 تن تولید در این سال در ایران شروع شد. رکورد بیشترین سطح برداشت در سال زراعی 1386 با 198990هکتار و 319398 تن تولید بود. و سطح برداشت سال1396 در ایران حدود 103044 هکتار و تولید 185هزار تن بود. پیش بینی سطح برداشت 1397حدود 180 هزار هکتار و تولید بیش از 300 هزار تن است. برنامه کشت سال زراعی 98-1397، حدود 310 هزار هکتار و حدود 600 هزار تن تولید می ­باشد. و همچنین برنامه سال 1405 ایران سطح برداشت 670 هزار هکتار و تولید 1750 هزار تن است.

 

مصرف کودهای شیمیایی

کود شیمیائی مورد نیاز براساس آزمون خاک تعیین می‌گردد. درصورت فراهم نبودن امکانات آزمایشگاهی دریک توصیه کلی و برای هر هکتار مقادیر 100-75 کیلوگرم سوپر فسفات تریپل، 150-100 کیلوگرم سولفات پتاسیم وحدود 150-200 کیلوگرم اوره ، 20-10 تن کود آلی پوسیده و 250 گوگرد کشاورزی پیشنهاد میگردد.

 

کود ازته

کلزا نیاز فراوانی به ازت دارد و غالباً به عنوان گیاهی با نیاز بالای ازت مورد توجه است. کلزا ازت مورد نیاز خود را از سه منبع ازت قابل جذب که در زمان کاشت در خاک وجود دارد، ازت آزاد شده از مواد آلی خاک در طول روده رشد و کودهای ازته تأمین می نماید. کود مورد نیاز کلزا برای دستیابی به عملکردی مطلوب از 50 کیلوگرم ازت تا 240 کیلوگرم در هکتار متفاوت است. در کشت های آبی در شرایطی که رشد کلزا مطلوب باشد مصرف بالای ازت لازم واقتصادی است ولی در شرایط خشک که پتانسیل تولید کلزا پایین است مقدار کود کمتری مورد نیاز بوده و واکنش نسبت به مصرف کود ازته کمتر خواهد بود. به طور کلی ازت مورد نیاز کلزا بهتر است در سه نوبت مصرف گردد به طوری که یک سوم قبل از کاشت، یک سوم هنگام روزت و مابقی هنگام غنچه دهی به کار رود.

 

کود فسفاته

فسفر برای رشد مناسب کلزا مورد نیاز است به دلیل عدم گستردگی ریشه مقدار فسفر قابل جذب اولیه خاک و همچنین مقدار کود فسفاته مصرفی بسیار مهم می باشد بهتر است در صورت امکان فسفر به صورت نواری و با فاصله زیر بذر مصرف شود. کلزا فسفر را از خاک در مراحل اولیه رشد به سرعت جذب می کند و این جذب تا مدت 8 هفته ادامه دارد. کلزا قادر است فسفر را در مراحل اولیه رشد به مقدار زیادی از کودهای فسفاته مصرف شده به روش نواری جذب کند. آزمون خاک بهترین روش برای تشخیص کمبود فسفر است.

 

کود پتاسه

کلزا برای حداکثر رشد و عملکرد مطلوب نیاز به مقدار کافی پتاسیم دارد. پتاسیم تحمل گیاه را نسبت به امراض سرما وخشکی بیشتر و تولید نشاسته و کربوهیدرات ها را افزایش می دهد پتاسیم استحکام گیاه را افزایش داده و برای رشد بهینه مقدار مطلوب آن ضروری است. هنگامی که پتاسیم به مقدار کافی در خاک وجود نداشته باشد باید کودهای پتاسیمی را مصرف نمود. بهترین روش برای تعیین مقدار پتاسیم مورد نیاز کلزا آزمون خاک است. در خاک هایی که میزان پتاسیم خاک کم است به دلیل تثبیت شدید ممکن است نسبت به مصرف کودهای پتاسیمی واکنشی دیده نشود در چنین خاک هایی بهتر است مصرف کودهای پتاسیمی به صورت سرک انجام گیرد. به دلیل تحرک کم پتاسیم در خاک بهتر است مصرف آن به روش نواری و نزدیک بذر انجام گیرد. درصورت مشاهده کمبود عناصر ریز مغذی توسط آزمون خاک بایستی نسبت به مصرف آنها در خاک و یا محلولپاشی اقدام نمود.

کلزا با کیفیت مناسب دارای 44-40 درصد روغن و حاوی 48-43 درصد پروتئین است برای تولید روغن با کیفیت خوب لازم است توجه ویژه ای به عمل جایگزاری و زمان مصرف کودها انجام شود. مصرف خیلی زیاد ازت باعث ورس شده و یا مقدار روغن را کاهش می دهد ومنجر به دانه های سبزی می شود که مقدار کلروفیل را در روغن افزایش می دهند. قراردادن نواری کور 5/2 سانتی متر در کنار و زیر بذر و برای حصول عملکرد بالا مورد نیاز است. از تماس مستقیم کودهای شیمیایی خصوصاً ازت ، پتاسیم و گوگرد پایدار جلوگیری شود چنانچه از گوگرد عنصری استفاده می شود لازم است قبل ازکاشت در خاک پخش و زیر خاک رود تا فرصت کافی برای تبدیل شدن به فرم قابل جذب برای گیاه را داشته باشد. توصیه می شود عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را در فرم هایی که به راحتی برای گیاه قابل جذب باشند استفاده نمود.