کشت مرکبات

مرکبات از خانواده Rutaceae و زیرخانواده Aurantioideae هستند. مرکبات گیاهانی بوته­ای، درختچه­ای با شاخ و برگ متراکم و یا درختی با گل­های سفید مایل به ارغوانی هستند. گل­ها دارای 8-4 گلبرگ ضخیم سفید، قرمز یا ارغوانی رنگ، 5-4 کاسبرگ و 32-16 پرچم هستند. گل مرکبات با داشتن بوی عطر و شهد فراوان، توجه حشرات به ویژه زنبورعسل را به خود جلب می نماید.

از سیستم­های متفاوتی جهت طبقه­بندی گیاهان این خانواده از حدود صد سال قبل تاکنون استفاده شده است. اولین سیستم طبقه‌بندی در سال­های 1875 و 1896 به ترتیب توسط هوکر و انگلر براساس مشخصه­های مرفولوژیکی و منشاء فرضی گونه­ها ارایه شد. این دو گیاهشناس در مطالعات خود وجود چند جنینی و اهمیت آن را نادیده گرفتند. این در حالی بود که هنوز فناوری لازم در ارتباط با زیست­شناسی مولکولی جهت طبقه‌بندی این گیاهان کسب نشده بود. در طی نیمه قرن نوزدهم، سوئینگل مرکبات را به دو زیر تحت خانواده Clauseneae و Citreae بر مبنای مشخصات ظاهری و نیز اهمیت و جنبه­های کاربردی آنها تقسیم نمود.

پهنک برگ سداب دارای بریدگیهای عمیق است و هر قسمت آن به نوبه خود چند بار دیگر تقسیم می‌شود. برگهایی به شکلهای مرکب شانه‌ای را اختصاصا در جنسهای پیلوکارپوس و دیکتامنوس می‌توان دید. وجود برگهای مفصل‌دار در جنس لیمو نشانه‌ای از تحلیل رفتن نهایی برگ از تیپ مرکب است. بدیهی است باله و مفصل در دمبرگ این گیاهان با رگبرگ میانی یا اصلی ارتباط دارد و برگچه پایینی آن یکی از برگهای مرکب شانه‌ای است که باقی مانده است. در تمام جنسهای این تیره ، سطح برگها همیشه دارای کیسه‌های ترشح کننده اسانس از نوع اسکیزولیزوژن است.

 

 

زیست­‌شناسی گل

زمان گلدهی در مرکبات به شدت تحت تاثیر عوامل محیطی خصوصاً دما و رطوبت خاک است. اغلب گونه­های مرکبات در نواحی نیمه‌گرمسیری با زمستان­های سرد فقط یکبار در سال و در اوایل بهار گل می­دهند. در این نواحی عمل گل­انگیزی در اواسط دی­ماه صورت می­گیرد. گل­ها در جوانه­های محوری روی شاخه­های رویشی تشکیل شده در سال جاری (هر دو رشد بهاره و تابستانه در اواخر تیر تا شهریور) بوجود می­آیند. بنابراین جوانه­های گل در جوانه­های 12 ماهه (از رشد بهاره) یا 6-5 ماهه (از رشد تابستانه) اتفاق می­افتد. پرتقال، گریپ­فروت و هیبریدهای نارنگی از این حالت تبعیت می­نمایند. در نواحی گرمسیری و ساحلی ممکن است درختان در طول سال چندین بار گل داده و یا اینکه دوره گلدهی بسیار طولانی داشته باشند. در لیمو و لایم­ها گلدهی در دو فصل سال رخ می­دهد. عواملی چون بیماری­ها بارندگی یا آبیاری بعد از یک دوره خشکی سبب تسریع در گلدهی مرکبات می­شود. لیمو تاهیتی که به تنش آبی مقاوم است تعداد گل بیشتری نسبت به انواع با درجه مقاومت کمتر تولید می­کند. آغازش گل­ها در طول بازشدن جوانه، در پاسخ به تحریک ایجاد شده توسط دماهای پایین زمستان اتفاق می­افتد. دماهای سرد باعث بیداری جوانه­ها از رکود و بلافاصله تحریک به گلدهی می­شود لیکن پاسخ به نیاز سرمایی توسط واکنش مریستم­ها به رشد، کامل می­شود. معمولاً دماهای زیر 25 درجه­سانتی­گراد به مدت چند هفته جهت انگیزش جوانه­های گل کافی مورد نیاز است.

گل­ها در مرکبات دوجنسی بوده و به صورت منفرد یا گروه­های کوچک در محور برگ و روی شاخه­های جوان تشکیل می­شوند. زمان نمو گل­های موجود در یک گل­آذین تا حد زیادی با هم فرق دارد. جوانه­های محوری گل بعد از نمو جوانه انتهایی شروع به نمو می­نمایند. گلبرگ­ها ابتدا در درون جوانه و به‌صورت فلسی روی هم قرار دارند ولی با باز شدن و نمو گل خصوصاً در مرحله بلوغ به میزان زیادی از هم فاصله می­گیرند. پرچم­ها و گلبرگ‌ها روی نهنج و درست زیر صفحه­ای کوتاه و حلقه مانند تشکیل می­شوند. بساک­ها در کنار و یا نزدیک به سطح کلاله قرار داشته و مادگی را احاطه می­نمایند. هر بساک از دو کیسه گرده تشکیل شده که به صورت طولی شکافته می­شوند. تخمدان از 15-8 برچه تشکیل شده است. در مراحل اولیه رشد، در داخل مادگی دیواره­ای وجود دارد که در حقیقت ترکیبی از برچه­های جوان است. برچه­ها به تدریج به طرف بالا رشد نموده و حاشیه آنها به طرف داخل و برآمدگی مرکزی متمایل می­شوند. جفت در زاویه داخلی حفره هر یک از برچه­ها شروع به رشد نموده و تخمک­ها را به تخمدان متصل می­نماید. هر تخمک بالغ شامل ناف، خورش، کیسه جنینی با هشت سلول و دو پوشش احاطه کننده است. دانه­های گرده مرکبات چسبناک بوده و گل­ها توسط حشرات به دلیل رنگ جذاب و شهد زیاد، درشت بودن جام گل، عطر فراوان گل جذب شده و بدینوسیله خودگرده­افشانی یا دگرگرده­افشانی می­شوند. در شرایط مطلوب، هشت روز پس از گرده­افشانی عمل لقاح صورت می­گیرد اما گاهی این مدت تا چهار هفته نیز طول می­کشد.

 

گرده افشانی

انتقال دانه گرده از بساک به کلاله را گرده­افشانی گویند. عوامل انتقال دانه گرده بسته به نوع گیاه متفاوت است. در مرکبات میزان توانایی فعالیت گرده­ها بسته به نوع گونه­ها و ارقام، متفاوت است. پرتقال واشنگتن ناول فاقد دانه گرده زنده است و نارنگی ساتسوما به میزان خیلی کمی تولید می­کند. واریته­های گریپ­فروت بدون بذر مثل مارش حدود 15-5 درصد گرده مناسب دارند. بیشتر ارقام پرتقال و لمون درصد متوسطی از گرده زنده به میزان کمتر از 25 درصد دارند. غالب ارقام نارنگی­های ماندارین و پومولو دارای درصد بالایی از گرده فعال هستند. پدیده نرعقیمی از شاخص­ترین خصوصیات مرکبات است اما میوه­های بدون بذر می­تواند در اثر هر دو حالت نرعقیمی و یا پارتنوکارپی تولید شود. زمان سقط بساک در مرکبات در طول مرحله آغازش نمو بساک رخ داده و هیچگونه دانه گرده­ای تولید نمی­شود.

 

معمولاً بیش از 80 درصد گل­ها قبل از ساعت 13 بعداز ظهر باز می­شوند. در همین زمان نیز بساک­ها شروع به باز شدن می­نمایند. در پومولوها این پدیده در گل­های ناشکفته نیز رخ می­دهد. برای لقاح مصنوعی، گل­های اولیه که نسبتاً بزرگتر از گل­های مراحل بعدی همان درخت است، انتخاب می­شوند. پرچم­ها، کاسبرگ­ها و گلبرگ­ها قبل از باز شدن طبیعی حذف شده و تا زمان رسیدن کلاله، گل مورد نظر در داخل کیسه­های پارچه­ای یا کاغذی قرار داده می­شود. پرچم­های نارس اگر 24-12 ساعت در دمای اطاق قرار گیرند شکوفا می­شوند. نگهداری گرده‌ها در انبار خشک و در ظروف سربسته و در دمای چهار درجه سانتی­گراد یا کمتر به مدت 5 هفته قابل نگهداری هستند. در صورت نیاز به نگهداری طولانی­تر، کنترل رطوبت و انتخاب دماهای پایین ضروری است. گرده­افشانی در زمانی که کلاله حداکثر پذیرش و چسبندگی را دارد انجام می­شود. پس از لقاح مصنوعی، گل­ها باید با استفاده از سرپوش­های پارچه­ای نازک و یا پاکت­های کاغذی از بازدید حشرات به ویژه زنبورعسل محفوظ بماند. در این زمینه از کاربرد کیسه­های پلاستیکی باید خودداری نمود.

 

باید مراقب بود که برگ شاخه­هایی که گل­های آنها تلقیح شده است حذف نشود چون تشکیل میوه در گل‌آذین‌ها و شاخه­های برگدار از وضعیت بهتری برخوردار است. حدود دو هفته بعد از گرده­افشانی پاکت­های کاغذی جهت جلوگیری از بروز بیماری یا آفت برداشته می­شود. کلیه شاخه­های گرده­افشانی شده بوسیله برچسب­های واضح علامت گذاری می­شوند. با گذشت چند هفته و با تشکیل میوه جهت محافظت میوه­ها تا زمان برداشت، می­توان شاخه­های میوه­ده را توسط کیسه­های توری پوشاند. در زمان بلوغ، میوه­ها برداشت شده و بذور به دقت از بذر خارج می­شوند. بذرها شسته شده و جهت جلوگیری از فعالیت قارچ عامل پوسیدگی قهوه‌ای به مدت 10 دقیقه در آبگرم 5/51 درجه سانتی­گراد قرار داده و سپس با محلول یک درصد 8- هیدروکسی کوئینولین سولفات تیمار نمود. در پایان این تیمارها، بذرها در محلی با تهویه مناسب قرار داده تا خشک شوند. بذور مرکبات به خشک شدن حساس هستند. عمر انباری بذور مرکبات متفاوت بوده و تا هشت ماه قابل نگهداری هستند. بذور نارنج سه برگ تا بیش از دو سال قابلیت نگهداری دارند. باید دقت نمود که بذرها در درون عصاره میوه و یا داخل آب به مدت زیاد باقی نمانند.

 

مُرَکَّبات یکی از مهم‌ترین میوه‌های نیمه ‌گرمسیری هستند، که بومی آسیای جنوبی، آسیای شرقی، آسیای جنوب شرقی، ملانزی و استرالیا می‌باشند. مرکبات مهم‌ترین سرده از تیرهٔ سدابیان هستند. از مهم‌ترین مرکبات می‌توان به پرتقال، نارنگی، لیمو ترش، لیمو شیرین، گریپ فروت، نارنج، ترنج، بکرایی،لیموعمانی، بالنگ و کام کوات و دارابی اشاره کرد.

 

تولید جهانی

براساس اعلام فائو ، تولید جهانی مرکبات در سال ۲۰۱۶ ، ۱۲۴ میلیون تن بوده است که حدود نیمی از این تولید را پرتقال تشکیل می دهد همچنین طبق اعلام آنکتاد (UNCTAD) ، تولید مرکبات در اوایل قرن بیست و یکم عمدتا به دلیل افزایش سطح زیر کشت ، بهبود در حمل و نقل و بسته بندی ، افزایش درآمد ها و ترجیح مصرف کننده به غذاهای سالم رشد کرده است.در سال های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ ، تولید جهانی پرتقال چهل و هفت میلیون و پانصد هزار تن تخمین زده شده که توسط کشورهای برزیل ، مکزیک ، اتحادیه اروپا و چین به عنوان بزرگترین تولید کنندگان هدایت می شود.

 

 

تولید در ایران

کشور ایران مقام هفتم را در میان کشورهای تولیدکنندهٔ مرکبات کسب کرده‌است، که در این میان استان‌های گیلان و مازندران بیشترین سهم در تولید مرکبات را دارا می‌باشند و پس از آن استان‌هایی نظیر خوزستان، فارس، کرمان و هرمزگان از دیگر تولیدکنندگان مهم مرکبات می‌باشند.